Analysis of Scenarios for the Use of Cryptocurrencies in the Islamic Republic of Iran
Subject Areas : Information and Knowledge Technologyعلی رستمی 1 , ابوذر عرب سرخی 2 * , محسن آقایی 3 , محمدعلی سخایی 4
1 -
2 -
3 -
4 -
Keywords:
Abstract :
Blockchain is one of the new and transformative technologies that in recent years has created many opportunities in various fields, including financial issues, one of the most important of which has been formed in the field of cryptocurrencies. The emergence of the phenomenon of cryptocurrencies has brought with it ideas that have been able to create great changes in the economic system as a value-carrying element. The attitude of the countries of the world towards the use of cryptocurrencies has led to the adoption of different scenarios in the face of this phenomenon, such that these positions have varied from the recognition of cryptocurrencies to a complete ban. The purpose of this applied research, which is of a mixed type (quantitative/qualitative), is conceptualization and also to help decision makers and policy makers to understand the scenarios of using cryptocurrencies in the Islamic Republic of Iran. For this purpose, in addition to collecting the required information through the library and field method, the key goals and approaches that can be proposed regarding cryptocurrencies in various political, economic, social, technological, legal and environmental dimensions from the collection of upstream documents, approvals and published requirements. It has been extracted and while paying attention to the concerns of the country and obtaining the opinions of experts through semi-structured interviews, different scenarios of the use of cryptocurrencies have been determined based on the aforementioned goals, and finally, the requirements and suggested solutions for their success have also been presented. It is worth noting that the proposed framework is merely a presentation of a set of goal-oriented scenarios and any technical and implementation details have been avoided. It should also be mentioned that the sampling method for conducting this research was a purposeful, judgmental and snowball type, which continued until theoretical saturation and reached fifteen participants.
Journal of Information and
Communication Technology
Volume 17, Issue 63-64, Spring and Summer 2025, pp. 79-92
Analysis of Scenarios for the Use of Cryptocurrencies in the Islamic Republic of Iran
Ali Rostami1, Abouzar Arabsorkhi21, Mohsen Aghae3, Mohammadali Sakhaie4
1PhD Student in Strategic Management of Cyber Space in University of National Defense and Strategic Research, Tehran, Iran
2 Faculty Member of ICT Research Institute (ITRC), Tehran, Iran
3Faculty Member of University and Higher Research Institute of National Defense and Strategic Research, Tehran, Iran
4PhD Graduate of National Security Management University of National Defense and Strategic Research, Tehran, Iran
Received: 12 May 2024, Revised: 26 December 2024, Accepted: 04 January 2025
Abstract
Blockchain is one of the new and transformative technologies that in recent years has created many opportunities in various fields, including financial issues, one of the most important of which has been formed in the field of cryptocurrencies. The emergence of the phenomenon of cryptocurrencies has brought with it ideas that have been able to create great changes in the economic system as a value-carrying element. The attitude of the countries of the world towards the use of cryptocurrencies has led to the adoption of different scenarios in the face of this phenomenon, such that these positions have varied from the recognition of cryptocurrencies to a complete ban. The purpose of this applied research, which is of a mixed type (quantitative/qualitative), is conceptualization and also to help decision makers and policy makers to understand the scenarios of using cryptocurrencies in the Islamic Republic of Iran. For this purpose, in addition to collecting the required information through the library and field method, the key goals and approaches that can be proposed regarding cryptocurrencies in various political, economic, social, technological, legal and environmental dimensions from the collection of upstream documents, approvals and published requirements. It has been extracted and while paying attention to the concerns of the country and obtaining the opinions of experts through semi-structured interviews, different scenarios of the use of cryptocurrencies have been determined based on the aforementioned goals, and finally, the requirements and suggested solutions for their success have also been presented. It is worth noting that the proposed framework is merely a presentation of a set of goal-oriented scenarios and any technical and implementation details have been avoided. It should also be mentioned that the sampling method for conducting this research was a purposeful, judgmental and snowball type, which continued until theoretical saturation and reached fifteen participants.
Keywords: Block chain, Cryptocurrency, Scenario, Fintech
تحلیل سناریوهای بکارگیری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران
علي رستمي1، ابوذر عرب سرخی22، محسن آقایی3، محمدعلی سخایی4
1دانشجوي مقطع دکتري مديريت راهبردي فضاي سايبري دانشگاه و پژوهشگاه عالي دفاع ملي وتحقيقات راهبردي، تهران، ایران
2استادیار پژوهشی پژوهشکده امنیت، پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، تهران، ایران
3دبیرو پژوهشگر ارشد گروه مدیریت راهبردی فضای سایبری دانشگاه و پژوهشگاه عالي دفاع ملي وتحقيقات راهبردي، تهران، ایران
4دانش آموخته مقطع دکتري امنیت ملی دانشگاه و پژوهشگاه عالي دفاع ملي وتحقيقات راهبردي، تهران، ایران
تاریخ دریافت: 23/02/1403 تاریخ بازبینی: 06/10/1403 تاریخ پذیرش: 15/10/1403
نوع مقاله: پژوهشی
چکيده
زنجيره بلوکي از جمله فناوریهای نوین و تحول آفرینی بوده که در سال‌های اخیر فرصت‌های متعددی را در عرصه‌های مختلف از جمله مباحث مالی ایجاد نموده که یکی از مهمترين آنها در زمينه رمزارزها شکل گرفته است. ظهور پدیده رمزارز با خود ایده‌هایی را به همراه داشته که توانسته به عنوان یک عنصر حامل ارزش در نظام اقتصادی تغییرات بزرگی ایجاد نماید. نگرش کشورهای جهان به نحوه بهره‌گیری از رمزارزها باعث شده سناریوهای مختلفی در مواجهه با این پدیده اتخاذ گردد به گونه‌ای که این مواضع از به رسمیت شناختن رمزارزها تا ممنوعیت کامل متغیر بوده است. هدف این تحقیق کاربردی که از نوع آمیخته (کمی/کیفی) بوده، مفهوم‌شناسی و همچنین کمک به تصمیم‌سازان و سیاستگذاران جهت شناخت سناریوهای بکارگیری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران می‌باشد. بدین منظور ضمن جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز به روش کتابخانه‌ای و میدانی، اهداف ورویکرد‌های كليدي قابل طرح در خصوص رمزارزها در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، قانونی و زیست محیطی از مجموعه اسناد بالادستی، مصوبات و الزامات منتشر شده استخراج و ضمن مورد توجه قرار دادن دغدغه‌های کشور و اخذ نظرات خبرگان از طریق مصاحبه نیمه ساختار یافته، سناريوهاي مختلف بکارگیری رمزارزها بر اساس اهداف مذکور تعیین و نهایتاً الزامات و راهکارهای پیشنهادی موفقیت آنها نیز ارایه گردیده است. شایان ذکر است که چارچوب پیشنهادی صرفاً ارائه گر مجموعهای از سناریوهای هدف‌گرا بوده و از ورود به هرگونه جزئیات فنی و پیاده‌سازی اجتناب گردیده است. همچنین لازم به ذکر است روش نمونه‌گیری برای انجام این تحقیق، از نوع هدفمند قضاوتی و گلوله برفی بوده که تا اشباع نظری ادامه پیدا کرده و به پانزده نفر حجم نمونه رسیده است.
کلیدواژگان: زنجیره بلوکی، رمزارز، سناریو، فین‌تک
[1] Corresponding Author’s email: abouzar_arab@itrc.ac.ir
[2] رایانامة نويسنده مسؤول: abouzar_arab@itrc.ac.ir
1- مقدمه
روند فزاینده پیشرفت‌های فناورانه در حوزه‌های مختلف به ویژه در حوزه فناوریهای مالی (فین‌تک1) در سنوات اخیر ضمن ایجاد تحول در نظام پولی کشورها، شئون مختلف عملکردی دولتها،کسب وکارها وزندگی مردم را دستخوش تغییرات زیادی نموده است. یکی از این پیشرفت‌ها، پیدایش ارزهای رمزنگاری2 شده مبتنی بر فناوری زنجیره بلوکی3 می‌باشد. با توجه به ویژگی‌های منحصربه فرد رمزارزها همانند غیرمتمرکز بودن، عدم نیاز به نهاد مرکزی و ناظر برای انتقال پول (انتقال نظیر به نظیر) و مشخص نبودن هویت واقعی فرستنده و گیرنده، امکان دور زدن مقررات تطبیقی بدون شناسایی کاربران را فراهم نموده و تنظیم‌گران را در مواجه با این فناوري تحول آفرین با مشکلاتی مواجه ساخته است از طرفی ویژگی‌های متمایز و منحصربه فرد رمزارزها باعث شده است که استفاده از این موجودیت‌های حامل ارزش در مبادلات بين‌المللی افزایش یابد. بطوریکه بر اساس گزارش 2024 موسسه تریپل ای4 انتظار می‌رود اندازه بازار رمزارزها از 6/1میلیارد دلار در سال 2021 به 2/2 میلیارد دلار تا سال 2026 افزایش یابد که این موضوع نشان دهنده روند فزآینده اقبال از این فناوری و بالطبع افزایش تصمیم گیران(اعم از افراد و نهادهای غیر دولتی) در این حوزه می‌باشد.
جامعه ایران نیز طی سال‌های اخیر ویژگی‌های یک جامعه با سبک زندگی مدرن را در زمینه رفتارهای مالی و پولی از قبیل عادت به پرداخت و خریدهای برخط، استفاده از برنامک‌های پرداخت مبتنی بر تلفن همراه5 و تمایل به انواع گزینه‌های در حال رشد سرمایهگذاری را هر روز بیش از پیش از خود نشان داده است. یکی از قابل توجه ترین تغییرات رفتاری درگزینه‌های سرمایهگذاری مردم کشور ما، اقبال عمومی به گزینه‌های سرمایهگذاری در حوزه فناوریهای تازه و نوظهور مانند رمزدارایی‌ها و یا رمزارزها بوده است بطوریکه در حال حاضر12 میلیون نفر ، معادل46/13درصد از جمعیت کشور در بازار رمزارزها دارای فعالیت می‌باشند، یعنی رتبه دهم از لحاظ تعداد کاربران در دنیا.
با افزایش مشارکت از سوی افراد و نهادها، در حال حاضر شاهد ایجاد تغییر الگوواره‌های6 قدرت از سلسله مراتبی، عمودی و سخت به شبکه‌ای و نرم می‌باشیم به گونه‌ای که بازیگران و رقبای جدیدی از بخش‌های غیر دولتی و حتی افراد پا به عرصه خط مشی‌گذاری، قانونگذاری و تنظیم مقررات گذاشته‌اند که این موضوعات به خودی خود مباحث حکمرانی را با چالش‌هایی روبرو می‌سازد و کاهش وکنترل این چالش‌ها نیز بدون کسب تصویری واقعی از تحولات و تاثیرات حاصل از این فناوری در عرصه‌های مختلف ملی و بین‌المللی با تکلفات اساسی روبرو خواهد بود. با استناد به این حقیقت که ماهیت و ذات رمزارزها بر ویژگی توزیع پذیری آن بوده و برخلاف سایر دارایی‌ها به صورت غیر متمرکز و بدون دخالت دولتها و نهادهای پولی و اعتباری مدیریت وکنترل می‌شوند. از اینرو رویکردها و سناریوهای متفاوتی توسط کشورهای مختلف دنيا در مورد این پدیده اتخاذ گردیده است؛ برخی رمزارزها را یک خطر جدی پنداشتند و استفاده از آن را غيرقانونی اعلام کردند، برخی آن را دارایی محسوب و قوانين مالياتی برای آن وضع کردند. گروه آخر هيچگونه عكس العمل رسمی در قبال این پدیده نشان نداده‌اند. اکثر کشورهای توسعه یافته نیز با رویكردی مثبت و تنظيم‌گرانه (نه ممنوع کننده) به قانونگذاری در این حوزه پرداخته‌اند[1]
اهمیت ملاحظات ایجابی تحلیل سناریوهای بکارگیری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران به جهت شناسایی و رفع خلاءهای نظارتی، قانونی، تعارضات و همپوشانی‌های سیاستها و قوانین فعلی درکنار سایر الزامات سلبی (چالش‌ها) می‌تواند ضمن حفظ منافع ملی در خصوص کاهش دغدغه‌های کشور نیز موثر باشد. لذا هدف اصلی در این پژوهش«تدوین سناریوهای بکارگیری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران» و سه زیر هدف ذیل نیز به عنوان اهداف فرعی مورد نظر قرار گرفته است:
· تعیین اهداف كليدي قابل طرح در خصوص رمزارزها (مستخرج از اسناد بالادستی) در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، قانونی و زیست محیطی
· تعیین سناریوهای بکارگیری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر اهداف فوق
· ارایه راه کارها و الزامات پیشنهادی موفقیت سناریوها
بر همین اساس سوال«سناریوهای توسعه رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران چگونه می‌باشد؟» به عنوان سوال اصلی پژوهش تعیین گرده و در روند پژوهش به سوالات فرعی ذیل نیز پاسخ داده می‌شود:
· اهداف كليدي جمهوری اسلامی ایران در حوزه رمزارزها در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، قانونی و زیست محیطی چه می‌باشند؟
· سناریوهای بکارگیری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر اهداف فوق چه می‌باشند؟
· راه‌کارها و الزامات موفقیت سناریوهای فوق چه هستند؟
سناریوهای بکارگیری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران با توجه به اینکه بر اساس اقتضائات زمینه‌ای و جهت‌گیری‌های حاکمیتی در جمهوری اسلامی ایران تعیین گردیده‌اند از اینرو شامل نوآوری از منظر تبیین راهبردی می‌باشد.
شایان ذکر است در این تحقیق مجموعه اسناد بالادستی والزامات حاکمیتی منتشر شده در حوزه رمزارزها مورد مطالعه وبررسی قرار گرفته وسعی گردیده سناریوهای بکارگیری رمزارز در کشور از ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، فنی و...صرفاً از دید اهداف راهبردی و با استناد به ملاحظات حاکمیتی مورد تاکید در مصوبات و اسناد بالادستی کشور ارایه گردد.
2- روش شناسی تحقیق
2-1- خلاصه مراحل و چگونگی انجام تحقيق
در اين پژوهش که در دو مرحله اصلی و به شرح جدول 1 تنظیم گردیده است؛ در مرحله نخست به ادبیات موضوع(شامل بررسی مفاهیم و مضامین رمزارزها ، قوانین، دستور العمل‌ها ومصوبات موجود) پرداخته شده، درمرحله دوم مهمترین اهداف و رویکردهای كليدي و راهبردی در خصوص رمزارزها (مستخرج از اسناد بالادستی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، قانونی و زیست محیطی) تعیین و مورد داوری خبرگان قرار گرفته است و در ادامه سناريوهاي مختلف توسعه و بکارگیری رمزارزها در كشور بر اساس اهداف كليدي مذکور ارایه گردیده و متعاقباً الزامات و راهکارهای پیشنهادی برای موفقيت سناریوهای تعیین شده نیز بیان گردیده است.
چون این تحقیق به موضوع سناریوهای بکارگیری رمزارز در جمهوری اسلامی ایران پرداخته و نتایج آن برای تصمیم‌سازی وتصمیم‌گیری کاربرد خواهد داشت، به لحاظ هدف کاربردی می‌باشد. همچنین با توجه به اینکه در قسمت‌های مختلف تدوین رساله، از روش‌های مختلف کیفی مانند مصاحبه با خبرگان، نشست خبرگی، تحلیل محتوا و نگاشت نهادی استفاده شده لذا روش تحقیق، کمی و کیفی (آمیخته) انتخاب گردیده است.
2-2- روش‌های گردآوري داده‌ها
· انجام مطالعات کتابخانه‌ای و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعه‌ی کتب و مقالات با استفاده از روش فیش‌برداری.
· انجام مصاحبه با صاحب‌نظران و خبرگان مرتبط و تکمیل پرسشنامه محقق‌ساخته.
2-3- جامعه آماری
جامعه آماری این تحقیق که به عنوان خبرگان تلقی می‌گردند حداقل داراي مدرك تحصيلي كارشناسي ارشد بوده و تجربه حضور در پروژه‌های اجرایی، تدوین مقالات علمی و پژوهشی و همچنین تالیف کتب مرتبط در حوزه‌هایی همانند زنجیره بلوکی،رمزارزها، اقتصاد رقومی و مطالعات راهبردی را داشته و به طور مستقیم ویا غیر مستقیم با موضوع این پژوهش آشنایی داشته‌اند (جدول 2).
2-4- روش نمونه‌گیری و حجم نمونه
برای دستیابی به اهداف تحقیق اگر جامعه موردنظر کوچک و تعداد افراد کم باشد میتوان از روش تمام شماری استفاده نمود که نتایجی به‌مراتب متقن‌تر و دقیق‌تر به دست می‌دهد اما اگر جامعه بزرگ باشد و امکانات و مقدورات اجازه ندهد ناچار باید درصد كمتري از بین افراد جامعه را به‌عنوان نمونه برگزيد[2]. با توجه به ويژگي‌ها و مشخصه‌هاي ذکرشده برای جامعه آماري این تحقیق و بر اساس شاخص‌های تعیین شده، تعداد جامعه آماري در اين پژوهش نیز محدود بوده وبه عبارتی جامعه آماری بر جامعه نمونه منطبق است لذا برای توزیع پرسشنامه انتخاب نمونه آماری به صورت تمام شمار انجام شده است. ضمن اینکه روش نمونه گيري برای انجام مصاحبه، از نوع هدفمند قضاوتی و گلوله برفی بوده لذا حجم آن تا اشباع نظری ادامه پیدا کرده و بر این اساس حجم نمونه به 15 نفر رسید.
جدول 1. خلاصه مراحل و چگونگی انجام تحقيق
ردیف | مراحل انجام پژوهش | |||
|---|---|---|---|---|
مرحله اول | مرحله دوم | |||
عنوان مرحله | بررسی ادبیات موضوعی | شناسایی و تحلیل اهداف كليدي و راهبردی قابل طرح در خصوص رمزارزها (مستخرج از اسناد بالادستی) در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، قانونی و زیست محیطی، کسب نظر خبرگان و ارایه الزامات و راهکارهای پیشنهادی برای موفقيت سناریوها | ||
نوع پژوهش | کیفی | کیفی | کمی | |
روش پژوهش | مرور و پیمایش سامان‌مند ادبیات موضوعی | مطالعه موردی چند گانه | پنل خبرگی | |
جامعه و نمونه آماری | بررسی مقالات، گزارش‌ها کتب تخصصی و مرجع منتخب بصورت نمونه‌گیری هدفمند | صاحب نظران حوزه رمزارز | ||
تعداد نمونه | 14 | 30 | 15 | |
روش گردآوری اطلاعات | مطالعه کتابخانه‌ای | مصاحبه نیمه ساختار یافته | ||
روش تحلیل اطلاعات | تحلیل محتوا | تحلیل درون موردی / بین موردی | بررسی نسبت و شاخص روایی محتوا | |
جدول 2. آمار توصیفی پرسش شوندگان(پنل خبرگی)
میزان تحصیلات | سابقه کار | |||
کارشناسی ارشد | دانشجوی دکتری | دکتری | بالای20 سال | بین 10 تا20 سال |
2 | 5 | 8 | 10 | 5 |
3- مباني نظري و پيشينه شناسی پژوهش
3-1- پیشینه تحقیق
موضوع بررسی رویکردها، سناریوها، قانونگذاری و تنظیم گری حول محور رمزارزها در سنوات اخیر دستمایه تحقیقات متنوعی از سوی پژوهشگران و موسسات پژوهشی در سرتاسر دنیا گردیده که با بررسی و تعمق در نتایج آنها میتوان به پیشبرد اهداف مورد نظر در این تحقیق کمک کرد. در این راستا به چند عنوان از منابعی که از نتایج و دستاوردهای آنها در این تحقیق و به جهت شناخت اهداف وتدوین سناریوها استفاده شده، اشاره می‌گردد (جدول 3).
3-2- تجارب ورویکرد کشورهای مختلف
هر چند موضوع رمزارزها در حال حاضر بر اساس نمودار چرخه فناوری گارتنر7 در مرحله سراشیبی روشنگری8 قرار داشته و مردم شروع به درک سودمندی و فواید آن نموده‌اند، با این وجود نگرش کشورهای جهان به بهره‌گیری از رمزارزها متفاوت و در حال تغییر است. به گونه‌ای که مواضع کشورهای مختلف از به رسمیت شناختن آنها تا ممنوعیت کامل متغیر است. بسیاری از کشورها در پی تغییر سیاستهای قانونگذاری خود برای همگام شدن با استقبال گسترده از بازار رمزارزها بوده و از طرفی نمی‌توانند نگرانی‌های خود را از خصوصیات حاکمیت گریز این فناوری پنهان نموده و یا حداقل دارای ملاحظات تقنینی و یا تنظیم گری در این مقوله می‌باشند. در ارتباط با پذیرش و مقررات‌گذاری در این حوزه، در کشورهای مختلف اقدامات متنوعی انجام شده است؛ برای مثال، کشورهای توسعه یافته برای مقررات‌گذاری رمزارزها به سوی قوانین شفاف رفته‌اند تا بستر را برای فعالیت شرکتهای فعال در حوزه رمزارز ایجاد کنند و این در حالی است که مقررات‌گذاری رمزارزها در کشورهای درحال توسعه همچنان با کندی و بررسی همه جانبه شرایط برای وضع قوانین سختگیرانه و دستوری درحال انجام است تا از این طریق علاوه بر استفاده از مزایای رمزارزها، بتوانند قدرت تولید و انتشار پول خود را حفظ کنند.
گزارش سال 2022 تامسون رویترز9 درخصوص بررسی جهت‌گیری کشورهای مختلف پیرامون نحوه بکارگیری رمزارزها نشان دهنده رویکردهای متفاوتی است که توسط دولت‌هاي مختلف در خصوص تنظیم گری و همچنین رویکردهای استفاده آنها از رمزارزها اتخاذ گردیده است . برآیند بررسی‌های انجام شده موید آن است که با وجود قوانین و ضوابط تنظیمگری و نیز بکارگیری غیررسمی، در اغلب کشورهای دنیا رمزارزها بصورت رسمی مجوز بکارگیری ندارند.
جدول 3. عناوین برخی از منابع مورد استفاده در انجام تحقيق
ردیف | عنوان | رویکردها (نتایج پژوهش) |
|---|---|---|
1 | PwC Global Crypto Regulation Report (2023) [3] | بررسی و ارایه گزارش در خصوص تجارب، رویکردها و ملاحظات تقنینی و تنظیم گری رمزارزها در کشورهای مختلف |
2 | The Global Crypto asset Regulatory Landscape Study Blandin .at.el(2023) [4] | |
3 | Cryptocurrency Regulations by country Hammond and Todd(2023) [5] | |
4 | Regulation of Cryptocurrencies and Blockchain Technologies National and International Perspective Girasa(2023) [6] | |
5 | Blockchain & Cryptocurrency Regulation N. Dewey (2023) [7] | |
6 | تجربیات کشورها در تنظیمگری رمزدارایی‌ها، مهدوی(1402) [8] | |
7 | Cryptocurrency Investing Antia.at.el(2022) [9] | بررسی وتحلیل جشم‌انداز سرمایهگذاری وبکارگیری رمزارزها |
8 | Stakeholder Viewpoints on Cryptocurrencies Zekarias(2022) [10] | نحلیل ذینفعان رمزارزها |
9 | سناریوهای فراروی حکومتها با ورود رمزارزها به جریانات مالی و پولی آنها، متقی دستنایی وهمکاران (1402) [11] | شناسایی کنشگران مهم و اثرگذار بر رمزارزها و نقش آنها بر سیاستهای مالی و اعتباری حکومتها، پیشران‌های مؤثر و عدم قطعیت‌های مرتبط |
10 | چارچوب حکمرانی زیستبوم رمزدارایی‌ها، عابدینی(1402) [12] | بررسی نحوه نظیم گری و حکمرانی دولتها بر فضای رمزدارایی‌ها |
11 | بررسی جایگاه رمزارزها در تجارت جهانی با نگاهی بر رویکرد سازمان‌های بین‌المللی و ایران زارع (1401) [13] | بررسی وارایه گزارش در خصوص تجارب، رویکردها و ملاحظات تقنینی وتنظیم گری رمزارزها در کشورهای مختلف |
12 | چهارچوب مقررات‌گذاری رمزارزها در ایران: بررسی رویکردهای بین‌المللی و ارائه پیشنهاد شاهچرا وهمکاران:1400 [14] | تعیین چهارچوب پیشنهادی مقررات‌گذاری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران به فرآخور نوع وکارکرد رمزارز |
13 | شناسایی سناریوهای آینده رمزارزها در ایران نظیفی و بایرام زاده(1400) [15] | بررسی و ارایه سناریوهای محتمل آینده بر اساس سه عدم قطعیت قانونگذاری، فناوری و جذابیت بازار رمزارزها |
14 | رمزارزها وفرصت تاریخی کشور ما ایلیا (1400) [16] | ارایه سناریوهای پیشنهادی بکارگیری رمزارزها در سه حوزه مردم،کسب وکارها و دولت و مولفه‌های مربوطه |
لازم به ذکر است این موضوع در نتایج منتشره در گزارش سال2023 موسسه پی‌دبلیو‌سی10 مبنی بر بررسی 35 کشور از منظر «وجود چارچوب تنظیمگری» و همچنین «امکان استفاده از رمزارزها در معاملات» به نحو دیگری مورد تایید قرار گرفته است. در ایران نیز تا دیماه 1396 در زمینه رمزارزها وضعیت خاکستری بود که تحت آن نه محدودیتی حاکم بود و نه مقرراتی وجود داشت، اما با اعمال محدودیت‌ها توسط شورای عالی مبارزه با پولشویی در زمینه معامله رمزارزها، استخراج و معامله رمزارزها با محدودیت مواجه شد. با وجود تحریم‌ها، جریان سیاستگذاری این حوزه با توجه به اهمیت و قابلیت کمک به نقل وانتقالات مالی در زمان تحریم، مورد توجه ویژه قرار گرفته و با وجود توجه ویژه به رمزارزها به خصوص از 1396 به بعد باید دانست که اقدامات صورت گرفته در حوزه مقررات‌گذاری در این حوزه همچنان نوپا و بدیع است و جای کار بسیار جهت توسعه رمزارزها در کشور وجود دارد [17]. در این مدت نیز بر اساس مصوبات و دستورالعمل‌های صادره، برخی از نهادهای کشور در حوزه رمزارز دارای مسئولیت گردیده‌اند [18] الی [25]، طبق جدول 4. البته این نکته نیز قابل ذکر است که تغییر و تنوع رویکردها و سناریوهای بکارگیری رمزارزها در کشورهای مختلف بیانگر پیچیدگی ابعاد تصمیم‌سازی و شرایط حاکم بر آن است. بنابراین انتخاب رویکرد و سناریوی توسعه و بکارگیری رمزارز از یک کشور به کشور دیگر بسته به نیازها و شرایط دستخوش تغییر می‌شود.
جدول 4. نهادهای حاکمیتی/غیرحاکمیتی مرتبط با زیستبوم رمزارز در جمهوری اسلامی ایران
وزارت امور اقتصاد ودارایی | سازمان اداری واستخدامی |
قوه قضائیه | وزارت اطلاعات |
وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی | فراجا |
سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی | وزارت کشور |
وزارت ارتباطات وفتاوری اطلاعات | معاونت حقوقی ریاست جمهوری |
وزارت صمت | توسعه‌دهندگان |
معاون علمی و فناوری رئیس جمهور | وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی |
وزارت نیرو | معاونت اقتصادی ریاست جمهوری |
وزارت نفت | استانداری‌ها و فرمانداری‌ها |
سازمان انرژی اتمی | سرمایه‌گذاران حقیقی وحقوقی |
پلیس فتا | بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران |
وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح | کسب و کارهای متوسط و کوچک |
اشخاص حقیقی وحقوقی | صنایع |
صرافی‌ها | سازمان بورس واوراق بهادار |
استخراج کنندگان | سازمان ملی استاندارد ایران |
دفتر بازرسی ویژه ریاست جمهوری | بانک‌های دارای مجوز از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران |
همچنین موضوعاتی همانند نرخ مشارکت اقتصادی، تورم، ارزش ریال، تهاجم سایبری، ارائه محصولات و خدمات نوآورانه، سهم ایران از تولید علم،گسترش فناوری بلاکچین، توسعه فین‌تک‌ها، جمعیت جوان کشور، ضریب نفوذ اینترنت، ضریب نفوذ گوشی هوشمند، قیمت رمزارز، روابط بین‌المللی، ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی، سرمایه اجتماعی، شکاف طبقاتی، تمایل جامعه به پلتفرم‌های بدون واسطه، تمایل به سرمایهگذاری، رشد بازار سرمایه، پذیرش خدمات غیرحضوری، سرعت واکنش قانون گذار به پدیده‌های نوظهور، توسعه ابزارهای نظارتی مبتنی بر فناوری(بر پایه هوش مصنوعی و یادگیری ماشین)، کاهش کارکرد پول نقد، داروینیسم رقومی11، تحریم (روابط بین‌الملل) از روندهای موثر بر زیستبوم رمزارز ایران[26] شناخته شده‌اند.
با توجه به اینکه موضوع رمزارزها از ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و... قابل تأمل و تحلیل است، برای تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری درست در مواجه با این موضوعات باید زیستبوم رمزارزها را به درستی بشناسیم و بدانیم چه هویت‌هایی در ابعاد مذکور حضور دارند، کدام هویت‌ها در این زیستبوم قدرتمند هستند و قدرت آنها به چه دلیل است. تنها در این حالت است که میتوان با تجمیع هویت‌های تصمیم‌ساز در خصوص آینده این موضوع تصمیم‌گیری کرد [27].
کاربران، مشتریان، دلالان وسفته بازان، تجار و بازرگانان، سرمایه گذاران، حامیان وپشتیبان‌ها، فعالان بازار،تامین کنندگان، نوآوران، مخترعان سکه، پیشنهاد دهندگان سکه، طراحان، تنظیم کنندگان استاندارد، توسعه‌دهندگان (نرم‌افزار و..)، ترویج دهندگان، نهادهای پژوهش وتوسعه/دانشگاه‌ها، ماینرها/گروه‌های اپراتور، صراقی‌ها، خرده فروشان، ارایه کنندگان پردازنده‌های پرداخت،ارایه‌دهندگان زیرساخت، اتحادیه/انجمن‌ها، ارایه‌دهندگان کیف پول، سکوهای مبادله، رسانه‌ها، بانک و موسسات مالی، تنظیم کنندگان مقررات، دولتها، تنظیم کننده‌های مالی، دوایر مالیاتی، تنظیم کنندگان گزارشات مالی، استانداردسازی، قانون گذاران وتنظیم کنندگان حریم خصوصی داده‌ها، ضابطین و مجریان قانون، کسب وکارها، مردم، حاکمیت، بانک مرکزی از جمله واژگانی هستند که در مقالات و پژوهش‌های مختلف از آنها به عنوان عناصر زیستبوم رمزارز نامبرده شده است.
3-3- مفاهیم و اصطلاحات تحقيق
زنجيره بلوکي
کار بر روی زنجیره امن بلوک‌ها برای اولین بار در سال1991 توسط استوارت هابر12 و اسکات استورنتا13 انجام شد. آنها در تلاش بودند تا سیستمی را پیاده‌سازی نموده که در آن امکان تغییر بر چسب زمانی فایل‌ها وجود نداشته باشد. در سال1992 بود که بایر14، هابرواستورنتا درخت مرکل15 یا همان درهم‌سازی16 را برای این سیستم به کار بردند وتوانستند چندین مستند را در بلوکی قرارداده و از این طریق کارایی سیستم خود را افزایش دهند [28].
زنجيره بلوکی اولين فناوري همتا به همتا از ساختار داده اي است که از دفتر کل توزيع شده17 استفاده مي کند تا داده‌ها را در بسته‌هايي به نام (بلوک) که در يک (زنجيره) ديجيتال به يکديگر متصل هستند ذخيره کند [29]. در واقع زنجيره بلوکی پايگاه داده اي است که به جاي نگهداري در سرور مرکزي، در سطح دنيا توزيع شده است. همه گره18هاي موجود در زنجیره بلوکی، هر تراکنشي که به يک بلوک داده مي شود را اعتبار سنجي کرده و با ايجاد امکان راستي آزمايي، نياز به اعتماد کردن را از بين مي برد لذا وقتي بلوکي در زنجیره بلوکی ايجاد شود وبه زنجيره عمومي اضافه شود، ايجاد تغييردر آن غير ممکن است، در نتيجه براي فريب زنجیره بلوکی بايد کنترل بيش از 51 درصد از گره‌ها را در دست گرفت.کار بزرگي که از نظر فني شدني است اما هزينه هنگفتي دارد[30].
بطور کلي مي توان زنجیره بلوکی را تلفيقي از فناوري، اينترنت، رمزنگاري خصوصي وپروتکل ترويجي(اختصاصي) وخصوصياتی دانست که در آن، انتقال دارايي بدون هيچ واسطه اي در عرض چندين دهم ثانيه انجام مي شود. مضافاً اينکه كه بواسطه آن كاهش هزينه‌هاي اجرايي، افزايش بازدهي وبهره مندي سيستم‌ها، سرعت و امنيت بخشيدن به تبادلات داده‌ها و... نهايتاً ارتقاء و بهبود زندگي مردم محقق خواهد شد و به عنوان یک ابر فناوری، فناوریهای دیگر را تحت تاثیر قرار خواهد داد[31]
رمزارز
رمزارز، آخرین مرحله در سیر تکوین پول است که در پی بی اعتمادی به دولتها شکل گرفت و باید آن را انقلابی در تاریخ پول دانست؛ چراکه پشتوانۀ آن، نه کالای خاصی است و نه دولتی که آن را ضمانت کرده است؛ بلکه این نوع پول کاملاً خصوصی با پشتوانۀ حل الگوریتم‌های ریاضی هست و تولید و نقل وانتقالات آن همه در بستر شبکه‌های رایانه‌ای و به صورت الکترونیکی و مجازی رخ می‌دهد[17].
ایده رمزینه ارزها به تحقيقات دیوید چام19 و استفان برندز20 در سال 1983 بازگشته و محققان دیگری همانند آدام بک21 ، آن را توسعه دادند. تا آنكه ویدای22 الگوریتم درهم‌سازی (هش) پروتكل ارز رمزگذاری شده را پيشنهاد کرد. ویدای که یک متخصص حوزه فناوری اطلاعات بود، اولین بار در سال 1998 مفهوم ارز مجازی را به معنای رمزینه ارز در تارنمای شخصی خود به عنوان یک ایده طرح کرد. مقصود او از این پيشنهاد، تسهيل امور مالی و ایجاد پولی بدون حضور واسطه‌ها بود [32]. این فناوری به دو موضوع دست یافته است: یکی عدم تمرکز و دومی ازهم گسیختگی. عدم تمرکز به معنای این است که واسطه را از معامله خارج می‌کند؛ و ازهم گسیختگی به معنای این است که این فناوری راه حل معتبری برای خرج مجدد ارائه می‌دهد [17]. ظهور پدیده رمزارز با خود ایده‌هایی را به همراه داشته است که می‌تواند به زودی نظام اقتصادی و حتی روابط اجتماعی را دستخوش تغییرات بزرگی کند؛ تغییراتی که میتوان تمامی آنها را در عبارت «دگرگونی نظام انتقال ارزش» خلاصه کرد. این « ارزش» ممکن است پول، دارایی، اطلاعات، قرارداد، اختیار قانونی و یا حتی ترکیبی از این موارد باشد [33].
رمزارزها به طور کلی در قالب سه بخش جهان روا (رمزارزي كه استفاده، مبادله و بهره برداري از آن محدود به هيچ حوزه جغرافيايي خاصي نبوده و توسط عموم مردم دنيا در سطح اينترنت قابل دسترس است)، منطقه‌ای (رمزارزي كه بين دو يا چند كشور و باهدف تسهيل و تسريع تبادلات تجاري مابين آن كشورها صادر و به رسمیت شناخته مي شود) و ملی (رمزارزی که با پشتوانه ریال وتوسط بانک مركزي تحت كنترل ونظارت بانک مركزي است ومنطیق با اصول رمزنگاری و به شکلی بی‌واسطه و غیرمتمرکز مبادله می‌گردد) دسته بندي می‌گردند[34] . بر اساس تعریف بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران رمزارزها نوعی دارایی مالی هستند که در بستری دیجیتال، غیر متمرکز وشفاف به نام زنجیره بلوکی موجودیت یافته‌اند. این دارایی‌ها در شرایطی می‌توانند کارکرد پولی به خود بگیرند. در این تعریف که در سند الزامات و ضوابط فعالیت در حوزه رمزارزها [20] در کشور آمده ، رمزارزها به انواع جهان روا، بانک مرکزی (ملی)، منطقه‌ای، رمزارزهای حاصل از عرصه اولیه سکه23/ بهامهر24) فرآیندی اشاره می‌کند که طی آن، شخصی حقیقی یا حقوقی در داخل کشور اقدام به صدوررمزارز یا بهامهر دیجیتال جدید نموده و چندین واحد از آن را با اهدافی مانند تامین سرمایه، در اختیار سرمایه‌گذاران می‌گذارد. این نوع رمزارز می‌تواند به دو صورت بدون پشتوانه دارایی یا با پشتوانه صادرشود. و بهامهر (یک موجودیت دیجیتال که یک ارزش مجازی یا واقعی را نمایندگی می‌کند.) تقسیم‌‌بندی گردیده‌اند لازم به ذکر است در این تحقیق سناریوهای مورد نظر در قالب تقسیم‌‌بندی مذکور مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
سناریو
سناریونویسی بخشی از علم «آینده پژوهی» تلقی می‌شود که هدف آن پیشگیري از غافلگیري، تقویت وحدت رویه در برنامه ریزي ، تهیۀ ابزاري براي مدیریت علمی رخدادها و تاب آوري جامعۀ هدف در صورت وقوع آن شرایط و تعیین جهت گیري و اولویت‌بندي تخصیص منابع می‌باشد. تاکنون، تعاریف مختلفی از سناریونویسی ارایه شده است. پیتر شوارتز25 در کتاب هنر دورنگري، سناریو را اینگونه تعریف می‌کند «ابزاري براي نظم بخشیدن به ادراکات فرد در محیط‌هاي متفاوت آینده، که در آن، تصمیم فرد می‌تواند به درستی اجرا شود». مایکل پورتر26 سناریو را «اجماع داخلی در مورد آنچه آینده ممکن است پیشرو بگذارد» و بالاخره، پاول شومیکر27 سناریو را روشی عملی براي تجسم آینده‌هاي ممکن که در آن تصمیم‌هاي سازمان می‌تواند اجرا شود، تعریف می‌کند[35]. سناریوها را طبق پارامترهاي محیطی(سیاست، اقتصاد، جامعه و فناوري و....) طبقه بندي می‌کنند. شرکتهاي تجاري عمدتاً علاقمند هستند تا رابطة متقابل میان پارامترهاي اقتصادي و فناوري را بررسی و تحلیل نمایند. در حالیکه پارامترهاي سیاسی و اجتماعی اغلب در حاشیه قرار می‌گیرد [35]. از اینرو در اين پژوهش سعی شده سناريوهاي مختلف توسعه و بکارگیری رمزارزها بر اساس مهمترین اهداف كليدي(سناریوهای هدف‌گرا) و رویکردهای مستخرج از اسناد بالادستی کشور در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، قانونی و محیطی تعیین گردند لذا لازم است در ابتدا اهداف فوق تعیین و ارزیابی شوند که در ادامه به این موضوع پرداخته شده است.
4- اهداف کلیدی بکارگیری رمزارزها در ج.ا.ا
اهداف و رویکردها، نخستین موضوعاتی هستند که در یک سند سیاستی راهبردی می‌بایست به شکل درست و دقیق تعیین و تبیین گردند در این بخش اهداف مورد نظر در موضوعات حوزه فضای مجازی بطور عام و رمزارزها که بطور خاص در اغلب اسناد بالادستی کشور از جمله سند راهبردی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی، سند تحول دولت مردمی، طرح کلان شبکه ملی اطلاعات، سیاستهای کلی اصل 44 قانون اساسی و... مورد توجه قرار گرفته‌اند که مهمترین آنها در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، قانونی و محیطی به شرح جدول 5 گردآوری گردیده است.
جدول 5. اهداف و رویکردهای کلیدی بکارگیری رمزارزها در ابعاد مختلف
مهمترین اهداف رویکردهای کلیدی بکارگیری رمزارزها (متناسب با ابعاد تعیین شده) | ابعاد/اهداف |
|---|---|
مدیریت تحریم[36] [41] نفی سلطه خارجی[36] [37] [41] | سیاسی |
کنترل تورم[39] درآمدزایی[39] مدیریت نقدینگی[39] افزایش سهم بازار[41] [40] [39] [38]سهولت در مبادلات وتجارت بین‌الملل[41] [39] [38] [37] حفظ ارزش پول ملی[39] [37]مشارکت اقتصادی[41][40]فزایش رقابت پذیری[40] [39] | اقتصادی |
امنیت فناورانه[36] [41] روزآمدی[36]نوآوری[41] [39] [36] رصد ،کنترل و هوشمندی [38] | فناورانه |
شفافیت و مسئولیت پذیری [39] [38] [37] | قانونی |
حفظ محیط زیست[36] [41] توسعه سبز و سلامت محور [36] [41] | زیست محیطی |
رضایتمندی عمومی[41] [40] [38] ساماندهی کاربری[41] [38] [37] مشارکت عمومی[41] [40] [38] سواد فضای مجازی[41] | اجتماعی |
منبع: یافته‌های پژوهش
با توجه به اینکه اهداف کلیدی مندرج در جدول مذکور بر اساس منابع مختلف استخراج گردیده‌اند لذا در تایید و وجود آنها «غیرضروری بودن آنها» اختلافی نیست و رجوع به نظرات خبرگانی صرفاً جهت تعیین دو گویه «ضروری بودن» و «مفید بودن ولی ضروری نیست» صورت پذیرفته است. از اینرو انجام بررسی روایی محتوایی جهت تعیین این دو گویه لازم و ضروری است.
4-1- نسبت روایی محتوایی28
نسبت روایی محتوایی یک روش سنجش روایی پرسشنامه است. این نسبت توسط لاوشه29 [42] طراحی شده است. روایی محتوایی نشان می‌دهد یک مقیاس یا پرسشنامه تا چه میزان همه جنبه‌های سازه مورد نظر را مورد سنجش قرار می‌دهد. به‌طور کلی روایی پرسشنامه به این سوال پاسخ می‌دهد که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد. روش‌های متعددی برای سنجش روایی وجود دارد که روایی محتوایی از طریق محاسبه نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی مرسوم ترین آنها است.
جهت محاسبه این نسبت از نظرات متخصصین در زمینه محتوای آزمون مورد نظر استفاده می‌شود. ابتدا اهداف آزمون برای خبرگان توضیح داده می‌شود و تعاریف عملیاتی مربوط به محتوای سؤالات بیان می‌شود. سپس از آنها خواسته می‌شود تا هریک از سؤالات را بر اساس طیف سه بخشی لیکرت (گویه ضروری است، گویه مفید است ولی ضروری نیست و گویه ضرورتی ندارد) طبقه‌‌بندی کنند:
: تعداد متخصصینی که گزینه ضروری را انتخاب کرده‌اند Ne
N: تعداد کل متخصصین
CVR=(Ne/N/2)N/2
طبق نظر لاواشی حداقل نسبت روایی محتوایی قابل قبول بر اساس تعداد خبرگان (15نفر) 49/0 می‌باشد. به عبارت دیگر آیتم‌هایی که نسبت روایی محتوایی آنها بالاتر از49/0 بیشتر است مستقیماً مورد پذیرش قرار گرفته‌اند. سوالاتی که نسبت روایی محتوایی محاسبه شده برای آنها کمتر از میزان مورد نظر با توجه به تعداد خبرگان ارزیابی کننده سؤال باشد، باید از آزمون کنار گذاشته شوند. به علت اینکه بر اساس نسبت روایی محتوایی بدست آمده، روایی قابل قبولی ندارند.
همچنین با اختصاص عدد دو به گویه «ضروری است»، عدد یک به گویه «مفید است ولی ضروری نیست» و عدد صفر به گویه «ضرورتی ندارد» مقدار میانگین قضاوت‌ها محاسبه گردیده است.
لذا نتایج برآورد نسبت روایی محتوا و میانگین عددی قضاوت‌ها که بر اساس معیارهای فوق مورد بررسی قرار گرفته‌اند (جدول 6):
· پذیرش مستقیم آیتم‌هایی که حداقل نسبت روایی محتوایی آنها طبق نظر لاواشی از49/0 بیشتر است. این آیتم‌ها به عنوان اهداف کلیدی اصلی درچارچوب پیشنهادی لحاظ گردیده‌اند.
· پذیرش آیتم‌هایی که نسبت روایی محتوایی آنها بین صفر و یک بوده و مقدار میانگین عددی قضاوت‌ها مساوی یا بیشتر از 5/1 می‌باشد. این آیتم‌ها به عنوان اهداف کلیدی فرعی درچارچوب پیشنهادی لحاظ گردیده‌اند. این وضعیت نشان می‌دهد که نیمی از خبرگان با ضرورت آیتم مورد نظر موافق بوده‌اند.
4-2- شاخص روایی محتوایی 30
شاخص روایی محتوایی نیز برای سنجش روایی پرسشنامه استفاده می‌شود (جدول 7). این شاخص توسط والتز و باسل31 ارائه شده است. برای محاسبه این شاخص از خبرگان خواسته شده تا میزان مرتبط بودن هر گویه را با طیف چهار قسمت(غیر مرتبط، نیاز به بازبینی اساسی، مرتبط اما نیاز به بازبینی و کاملاً مرتبط) مشخص کنند.تعداد خبرگانی که گزینه ۳ و ۴ را انتخاب کرده‌اند را بر تعداد کل خبرگان تقسیم می‌کنیم. اگر مقدار حاصل از 7/0 کوچکتر بود گویه رد می‌شود اگر بین 7/0 تا 79/0بود باید بازبینی انجام شود و اگر از 79/0 بزرگتر بود قابل قبول است.
CVI=∑CVR/تعداد آیتم‌های تایید شده
جدول 6. آمار توصیفی پرسش‌شوندگان در راستای محاسبه نسبت روایی محتوایی
اهداف و رویکردهای کلیدی | میزان پذیرش | نسبت روایی محتوایی | میانگین عددی قضاوت‌ها | ||
ضروری است | مفید است ولی ضروری نیست | ضرورتی ندارد | |||
حفظ محیط زیست | 8 | 5 | 2 | 06/0 | 4/1 |
افزایش سهم بازار | 14 | 1 | 0 | 86/0 | 93/1 |
رصد ،کنترل و هوشمندی | 15 | 0 | 0 | 1 | 2 |
کنترل تورم | 15 | 0 | 0 | 1 | 2 |
حفظ ارزش پول ملی | 8 | 7 | 0 | 06/0 | 53/1 |
توسعه سبز وسلامت محور | 14 | 1 | 0 | 86/0 | 93/1 |
نفی سلطه خارجی | 14 | 1 | 0 | 86/0 | 93/1 |
شفافیت و مسئولیت پذیری | 9 | 5 | 1 | 2/0 | 53/1 |
مشارکت عمومی | 8 | 6 | 1 | 06/0 | 46/1 |
سهولت در مبادلات و تجارت بین‌الملل | 15 | 0 | 0 | 1 | 2 |
درآمدزایی | 15 | 0 | 0 | 1 | 2 |
نوآوری | 12 | 3 | 0 | 6/0 | 8/1 |
روزآمدی | 13 | 2 | 0 | 73/0 | 86/1 |
امنیت فناورانه | 8 | 5 | 2 | 6/0 | 4/1 |
رضایتمندی عمومی | 15 | 0 | 0 | 1 | 2 |
مدیریت نقدینگی | 15 | 0 | 0 | 1 | 2 |
ساماندهی کاربری | 8 | 1 | 6 | 06/0 | 13/1 |
مدیریت تحریم | 15 | 0 | 0 | 1 | 2 |
5- نتیجه‌گیری
در این بخش با توجه به تدارک نظری اندیشیده شده و نتایج حاصل از سنجش‌های روایی محتوایی، صحیح‌ترین اهداف و رویکردهای کلیدی بکارگیری رمزارزها در ابعاد مختلف شناسایی و سناریوهای مورد نظر متناسب با شرایط کشور در قالب نگاشت نوع رمزارز به ابعاد و اهداف مربوطه (شکل 1) به شرح جدول 8 ارایه گردید. مثلاً در بعد سیاسی و راستای مدیریت تحریم، سناریوهای استفاده از رمزارزهای منطقه‌ای و جهان‌روا پیشنهاد شده و در خصوص سایر ابعاد و اهداف مربوطه نیز سناریوهای پیشنهادی به همین ترتیب ارایه گردیده‌اند. لذا در این بخش از پژوهش، ضمن دستیابی به هدف در نظرگرفته شده مبنی بر تدوین سناریوهای توسعه رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران، به سوال اصلی تحقیق نیز پاسخ داده شده است.
همچنین از آنجایی که فناوری رمزارزها یک پدیده در حال تکوین و پویا می‌باشد، لذا امکان تغییر در سناریوهای پیشنهادی مبتنی بر شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... نیز وجود خواهد داشت. همچنین با توجه به اینکه سناریوهای پیشنهادی بر اساس اقتضاعات زمینه‌ای و جهت‌گیری اهداف حاکمیتی در جمهوری اسلامی ایران تعیین گردیده از اینرو شامل نوآوری از منظر تبیین راهبردی می‌باشند.
جدول 7. آمار توصیفی پرسش شوندگان در راستای محاسبه نسبت روایی محتوایی و میانگین عددی قضاوت‌ها
اهداف و رویکردهای کلیدی | کاملاً مرتبط | مرتبط اما نیاز به بازبینی | نیاز به بازبینی اساسی | غیر مرتبط | شاخص روایی محتوایی |
حفظ محیط زیست | 3 | 7 | 5 | 0 | 66/0 |
افزایش سهم بازار | 14 | 1 | 0 | 0 | 1 |
رصد ،کنترل و هوشمندی | 15 | 0 | 0 | 0 | 1 |
کنترل تورم | 15 | 0 | 0 | 0 | 1 |
حفظ ارزش پول ملی | 8 | 7 | 0 | 0 | 1 |
توسعه سبز وسلامت محور | 14 | 1 | 0 | 0 | 1 |
نفی سلطه خارجی | 14 | 1 | 0 | 0 | 1 |
شفافیت و مسئولیت پذیری | 9 | 5 | 1 | 0 | 93/0 |
مشارکت عمومی | 8 | 6 | 1 | 0 | 93/0 |
سهولت در مبادلات و تجارت بین‌الملل | 15 | 0 | 0 | 0 | 1 |
درآمدزایی | 15 | 0 | 0 | 0 | 1 |
نوآوری | 12 | 3 | 0 | 0 | 1 |
روزآمدی | 13 | 2 | 0 | 0 | 1 |
امنیت فناورانه | 8 | 5 | 2 | 0 | 86/0 |
رضایتمندی عمومی | 15 | 0 | 0 | 0 | 1 |
مدیریت نقدینگی | 15 | 0 | 0 | 0 | 1 |
ساماندهی کاربری | 8 | 1 | 6 | 0 | 6/0 |
مدیریت تحریم | 15 | 0 | 0 | 0 | 1 |
شکل 1. نمای سناریوهای بکارگیری رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران
جدول 8. اهداف، رویکردهای کلیدی وسناریوهای بکارگیری رمزارزها در ابعاد مختلف
سناریوها | اهداف و رویکردهای کلیدی | ابعاد | |||
|---|---|---|---|---|---|
عرضه اولیه سکه/ بهامهر | جهان روا | منطقه‌ای | بانک مرکزی (ملی32) | ||
- | * | * | - | مدیریت تحریم | سیاسی |
* |
|
| * | نفی سلطه خارجی | |
* | - | - | * | کنترل تورم | اقتصادی |
- | * | - | - | درآمدزایی | |
* | - | - | * | مدیریت نقدینگی | |
* | - | - | * | افزایش سهم بازار | |
- | - | * | * | سهولت در مبادلات و تجارت بین‌الملل | |
* | - | - | * | حفظ ارزش پول ملی | |
* | * | * | * | روزآمدی | فناورانه |
* | * | * | * | نوآوری | |
* | * | * | * | امنیت فناورانه | |
* | - | - | * | رصد ،کنترل و هوشمندی | |
* | * | * | * | شفافیت و مسئولیت‌پذیری | قانونی |
- | * | * | - | توسعه سبز وسلامت محور | زیست محیطی |
* | - | - | - | رضایتمندی عمومی | اجتماعی |
* | * | * | * | مشارکت عمومی | |
منبع: تحقیق یافته
[1] Fintech
[2] Cryptocurrencies
[3] Blockchain
[4] Triple-a.io
[5] Mobile application
[6] Paradigm
[7] Gartner Hype Cycle
[8] Slope of Enlightenment
[9] Thomson Reuters
[10] PwC Global Crypto Regulation Report
[11] Digital Darwinism
[12] Stuart Haber
[13] Scutt Stornetta
[14] Bayer
[15] Merkle Tree
[16] Hash Tree
[17] Distributed ledger technology
[18] Node
[19] David Chaum
[20] Stefan Brands
[21] Adam Back
[22] Wei Dai
[23] Initial Coin Offering(ICO)
[24] Token
[25] Peter Schwartz
[26] Michael porter
[27] Paul Shoemaker
[28] CVR(Content Validity Ratio)
[29] Lawshe
[30] Content Validity Index
[31] Waltz & Bausell
[32] Central Bank Crypto-Currency
6- جمع‌بندی و پیشنهادات
تجربه سالیان اخیر حاکی از آن است که جمهوری اسلامی ایران با اتکاء به سرمایه انسانی جوان، متخصص و تحصیلکرده، در خلق ارزش حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات دست آوردهای قابل‌توجهی را کسب نموده و در حال حاضر این مطلب به وضوح در شکل‌گیری ساختاری زیستبوم اقتصاد رقومی قابل رؤیت می‌باشد. پیشتازی کشور درحوزه پرداخت‌های الکترونیکی موید این موضوع است که طی سال‌های اخیر جامعه ایران در زمینه رفتارهای مالی و پولی از قبیل عادت به پرداخت و خریدهای برخط، استفاده از برنامک‌های پرداخت مبتنی بر تلفن همراه و تمایل به انواع گزینه‌های در حال رشد سرمایهگذاری در حوزه فناوریهای تازه و نوظهور مانند رمزدارایی‌ها و یا رمزارزها را بیش از پیش از خود نشان داده است.
با این وجود، رمزارزها به عنوان یک موضوع مستحدثه و علیرغم اقبال فزآینده عمومی به آن در کشورمان فاقد قوانین جامع و مانع بوده هرچند مصوبات وآیین نامه‌هایی در این خصوص وجود دارد. از اینرو لازم است درمواجهه با این نظام جدید حکمرانی پولی و مالی، آمادگی لازم در قالب اقدامات پژوهشی، تنظیمگری و تقنینی متناسب با سناریوهای متصور و با یک نگاه کل نگر صورت پذیرد .
اولویت‌های پژوهشی پیشنهادی
بررسی اسناد، قوانین و مقررات کشورمان و حتی مجامع و مراجع منطقه‌ای و بین‌المللی در حال حاضر گویای این واقعیت است که هنوز رویکرد یگانه یا یکپارچه‌ای نسبت به چگونگی مواجهه با پدیده رمزارزها، آن هم در سطح کلان و راهبردی، نظم و نسج نیافته و هنوز بسیاری از کشورها مراحل مقدماتی امکان‌سنجی و نیازسنجی را می‌گذرانند. موضوع تدوین نظام مشخص و جامعی در سطح ملی و فرامنطقه‌ای برای تنظیم گری نحوه تعاملات ذینفعان در زیستبوم رمزارزها به جهت شناسایی و رفع خلاءهای نظارتی، قانونی، تعارضات و همپوشانی سیاستها و قوانین فعلی و همچنین رفع یا مدیریت چالش‌های این پدیده از جمله مواردی است که میتوان در قالب یک طرح کلان پژوهشی پیشنهاد نمود.
«رویکردها، راهبردها، رهیافت‌ها، اصول، ارکان و التزامات» نظام جامع تنظیمگری رمزارز در جمهوری اسلامی ایران از دیگر مولفه‌های راهبردی می‌باشند که هرکدام به عنوان یک موضوع پژوهشی قابل طرح و بررسی خواهند بود. هرچند در این پژوهش به دو موضوع اهداف والزامات به عنوان دو جزء راهبردی دیگر پرداخته شده است.
الزامات و راهکارهای اجرایی پیشنهادی برای موفقيت سناریوها
منظور از الزامات، مجموعه قواعد و راهکارهایی است که درصورت پیاده‌سازی و پایبندی به آنها، میتوان قانون‌مندی، نظام‌مندی و ضابطه‌مندی موضوع موردنظر را در هر سطح، حوزه و شاخه‌ای تأمین و تضمین کرد. در این راستا و با توجه به سناریوهای تدوینی، الزامات و راهکارهای اجرایی پیشنهادی موفقیت به تفکیک هدف و خصوصیات سناریوهای مربوطه به شرح جدول ذیل ارایه گردیده است.
لازم به ذکر است؛ الزامات پیشنهادی مطروحه با مورد توجه قرار دادن این موضوع که نحوه مواجهه با پدیده رمزارزها نه صرفاً از جنس اقدامات سلبی بلکه مبتنی بر تفکرات ایجابی و با رویکرد تنظیم گری و حفظ منافع ملی کشور می‌بایست شکل گیرد بیان گردیده است.
جدول 9. الزامات پیشنهادی برای موفقيت سناریوها
بعد | هدف/رویکرد | سناریوها | الزامات و راهکارهای اجرایی پیشنهادی برای موفقيت سناریوها |
|---|---|---|---|
اجتماعي | رضايتمندي عمومی | عرضه اولیه سکه/ بهامهر | · جلب اعتماد و مشاركت فعالان اقتصادي و مردم برای استفاده از رمزارزها از جمله تدوين سازوكارهاي تخصيص و تبديل پاداش |
مشارکت عمومی | رمزارزهاي جهان‌روا منطقه‌ای-ملی و عرضه اولیه سکه/ بهامهر | · ارتقاء سواد مالی واقتصادی و همچنین اطلاع رسانی و آموزش به شهروندان · توسعه بستر بهامهر با قابليت اتصال سامانه‌هاي مختلف · پيش‌بيني و استقرار سازوكارهاي مناسب مديريت هويت مشتري | |
سیاسی | مدیریت تحریم | رمزارزهاي جهان‌روا | · تدوين سازوكارهاي پذيرش براي مبادله از طرف مقابل و مبادله پول و رمزارز بر اساس ضوابط تعیین شده · تعیین صرافی‌‌‌‌‌‌‌هاي قابل اعتماد و مجاز · پیشنهاد استفاده در مبادلات بين‌المللي با حجم محدود يا در سطح شركتهاي كوچك/ متوسط |
رمزارز منطقه‌اي | · کنترل مراکز مبادله رمزارزها با پول رایج کشور · تدوين قوانين و مقررات حاكم بر عرضه کنندگان اولیه سکه/ بهامهر و فعاليتهاي آنها · اعتبارسنجي عرضه کنندگان اولیه سکه/توکن توسط نهاد نظارتي ذيربط · پيش‌بيني سازوكارهاي مناسب مديريت هويت مشتري · تعیین هم‌پيمان/همپيمانان راهبردی · تعیین و تبيين قوانين لازم براي همكاري بين كشورهاي عضو با درنظر گرفتن منافع هر يك | ||
سیاسی | نفی سلطه خارجی | عرضه اولیه سکه/ بهامهر | · انتخاب و توسعه پلتفرم پايه مناسب · الزام مبادله پول و رمزارز بر اساس ضوابط تعیین شده · هماهنگی میان بخشی در حوزه رمزارزها واتخاذ سیاستهای واحد · جذب سرمایه و سرمایهگذاری اولیه با انتخاب و توسعه سازوكار اجماع، فرایند تأييد و مبادله · جلب اعتماد و مشاركت فعالان اقتصادي و مردم |
رمزارزهای ملی | · ایجاد قطب‌های منطقه‌ای در کشور جهت توسعه فعالیت در زمینه رمزارزها · تبيين قوانين لازم براي همكاري بين كشورهاي عضو با درنظر گرفتن منافع هر يك · تعیین هم‌پيمان/همپيمانان راهبردی | ||
مديريت نقدينگي | عرضه اولیه سکه/ بهامهر | · جلب اعتماد و مشاركت فعالان اقتصادي و مردم و جذب سرمایه و سرمایهگذاری اولیه · کنترل مراکز مبادله رمزارزها با پول رایج کشور · تدوين قوانين و مقررات حاكم بر عرضه کنندگان اولیه سکه/توکن و فعاليتهاي آنها · پيش‌بيني سازوكارهاي مناسب مديريت هويت وهمچنین اعتبارسنجي عرضه کنندگان اولیه سکه/بهامهر توسط نهاد نظارتي ذيربط | |
رمزارزهای ملی | · تعیین نظام نظارتی دقیق ویکپارچه · تدوین ضوابط حاکم بر حفظ حریم خصوصی شهروندان | ||
اقتصادی | افزایش سهم بازار | عرضه اولیه سکه/بهامهر | · تعیین و توسعه سازوكار اجماع، فرایند تأييد و مبادله · تبیین و توسعه سکوی نرم‌افزاری پايه مناسب · الزام مبادله پول و رمزارز بر اساس ضوابط تعیین شده · هماهنگی میان بخشی در حوزه رمزارزها واتخاذ سیاستهای واحد · جلب اعتماد و مشاركت فعالان اقتصادي و مردم و جذب سرمایه و سرمایهگذاری اولیه |
رمزارزهای ملی | · ایجاد قطب‌های منطقه‌ای در کشور جهت توسعه فعالیت در زمینه رمزارزها · تبيين قوانين لازم براي همكاري بين كشورهاي عضو با درنظر گرفتن منافع هر يك · تعیین هم‌پيمان/همپيمانان راهبردی | ||
اقتصادی | کنترل تورم | عرضه اولیه سکه/بهامهر | · جلب اعتماد و مشاركت فعالان اقتصادي و مردم و جذب سرمایه و سرمایهگذاری اولیه · تعیین صرافی‌‌‌‌‌‌‌هاي قابل اعتماد نظام نظارتی دقیق ویکپارچه بر صرافی‌ها · کنترل مراکز مبادله رمزارزها با پول رایج کشور · تدوين قوانين و مقررات حاكم بر عرضه کنندگان اولیه سکه/ بهامهر و فعاليتهاي آنها · پيش‌بيني سازوكارهاي مناسب مديريت هويت وهمچنین اعتبارسنجي عرضه کنندگان اولیه سکه/بهامهر توسط نهاد نظارتي ذيربط |
رمزارزهای ملی | · ایجاد زیرساخت‌های رصد هوشمند کسب وکارهای حوزه رمزارز · تعیین نظام نظارتی دقیق ویکپارچه · تدوین بسته‌های سیاستی پولی و مالی از سوی حاکمیت مبتنی بر رمزارزهای ملی | ||
اقتصادی | درآمدزايي | رمزارزهاي جهان‌روا | · لزوم استخراج محدود و كنترل شده در كشور · استانداردگذاري در حوزه صنعت استخراج مبتنی بر الزامات اقليمي استخراج در كشور · هدایت وراهبری استخراج رمزارزها به سمت توسعه شبکه تولید،انتقال وتوزیع برق کشور · ایجاد ویا توسعه سامانه‌های رصد هوشمند وبرخط و بلادرنگ مصرف برق کشور · ایجاد زیرساخت‌های مجاز فنی لازم جهت استخراج · تعريف و رعایت الزامات مبادله پول و رمزارز بر اساس ضوابط تعیین شده · تعريف الزامات اقليمي استخراج در كشور و در چارچوب ضوابط تعیین شده · تنظیم مقررات صدور جواز و پروانه بهره برداری شرکتهای فعال درزمینه استخراج ارایه حمایت‌های گسترش بازار استخراج رمزارز مبتنی بر تقویت بازار برق کشور |
اقتصادی | سهولت در مبادلات بين‌المللي
| رمزارز منطقه‌اي | · تعیین هم‌پيمان/همپيمانان راهبردی · تبيين قوانين لازم براي همكاري بين كشورهاي عضو با درنظر گرفتن منافع هر يك · انتخاب و توسعه سازوكار اجماع، تأييد و مبادله مورد نياز · انتخاب و یا توسعه پلتفرم پايه مناسب · تعريف و رعایت الزامات مبادله پول و رمزارز بر اساس ضوابط تعیین شده · مشارکت در توسعه ابزارهای کاربردی |
رمزارزهاي جهان‌روا
| · رصد وآمايش محيطي رفتار و عملكرد شركتهاي كوچك/متوسط در فضاي مبادلاتي (شناسايي موارد سوء‌پيشينه) · تبيين قوانين ومقررات لازم براي همكاري بين كشورهاي عضو با درنظر گرفتن منافع هر يك · مبادله پول و رمزارز بر اساس ضوابط تعیین شده و همچنین استفاده در مبادلات بين‌المللي در حجم محدود در سطح شركتهاي كوچك/ متوسط1 · مشارکت در توسعه سکوهای بین‌المللی · مشارکت در توسعه ابزارهای کاربردی · تعيين صرافی‌‌‌‌‌‌‌هاي قابل اعتماد | ||
اقتصادی | حفظ ارزش پول ملی | عرضه اولیه سکه/بهامهر | · پيش‌بيني سازوكارهاي مناسب مديريت هويت وهمچنین اعتبارسنجي عرضه کنندگان اولیه سکه/بهامهر توسط نهاد نظارتي ذيربط · جلب اعتماد و مشاركت فعالان اقتصادي و مردم به جهت جذب سرمایه و سرمایهگذاری اولیه · تدوين قوانين و مقررات حاكم بر عرضه کنندگان اولیه سکه/بهامهر و فعاليتهاي آنها · کنترل مراکز مبادله رمزارزها با پول رایج کشور · تعیین صرافی‌‌‌‌‌‌‌هاي قابل اعتماد و همچنین نظام نظارتی دقیق ویکپارچه بر صرافی‌ها |
رمزارزهای ملی | · ایجاد زیرساخت‌های رصد هوشمند کسب وکارهای حوزه رمزارز · لزوم تعیین نظام نظارتی دقیق ویکپارچه · تدوین بسته‌های سیاستی پولی و مالی از سوی حاکمیت مبتنی بر رمزارزهای ملی | ||
رصد و كنترل وهوشمندی | عرضه اولیه سکه/بهامهر | · پيش‌بيني سازوكارهاي مناسب مديريت هويت وهمچنین اعتبارسنجي عرضه کنندگان اولیه سکه/بهامهر توسط نهاد نظارتي ذيربط · جلب اعتماد و مشاركت فعالان اقتصادي و مردم به جهت جذب سرمایه و سرمایهگذاری اولیه · تدوين قوانين و مقررات حاكم بر عرضه کنندگان اولیه سکه/بهامهر و فعاليتهاي آنها | |
رمزارزهای ملی | · پیش بینی سامانه‌های رصد هوشمند و تجزیه و تحلیل اطاعات مربوط به معاملات با استفاده از پروتکل‌های لایه‌ای جهت مدیریت معاملات · تربيت نيروي متخصص کارآزموده جهت توسعه زیرساخت‌ها و سکوهای بومی فناورانه | ||
روزآمدی | رمزارزهاي جهان‌روا-منطقه‌ای-ملی و عرضه عرضه اولیه سکه/بهامهر | • تربيت نيروي متخصص کارآزموده جهت توسعه زیرساخت‌ها و سکوهای بومی فناورانه | |
نوآوری | · حمایت از پارک‌های علم فناوری، شتابدهنده‌ها وشرکت‌های سرمایهگذاری برای توسعه فعالیت‌ها در زمینه رمزارزها | ||
امنیت فناورانه | · ایجاد زیرساخت‌ها و سکوهای بومی فنآورانه، یکپارچه و امن لازم | ||
قانونی | شفافیت ومسئولیت پذیری | رمزارزهاي جهان‌روا منطقه‌ای-ملی و عرضه عرضه اولیه سکه/بهامهر | · الزام همکاری سازمانها و نهادهای قانونگذار کشور در حوزه رمزارزها · تبيين قوانين لازم براي همكاري بين كشورهاي عضو با درنظر گرفتن منافع هر يك · تعیین نظامات بکارگیری رمزارزها از منظر مصادیق اسلامی وفقه حکومتی · اعمال قوانین وقواعد حاکم بر انتقال پول وهمچنین خدمات رسانی مالی · لزوم هماهنگی میان بخشی در حوزه رمزارزها واتخاذ سیاستهای واحد- تعیین نهادهای متولی قانونی برای هرکدام از رمزارزها بسته به حوزهایی که در آن اثرگذار می‌باشند. · تعیین نظامات طبقه‌‌بندی دارایی رمزنگاری شده(طبقه‌‌بندی دارایی‌های رمزنگاری شده و تعیین چهارچوب‌های تقنینی و نظارتی مربوطه) · پيش‌بيني سازوكارهاي مناسب جهت مديريت هويت مشتريان ومالکین · اعمال جرایم بازدارنده برای استخراج کنندگان بدون مجوز |
زیست محیطی | توسعه سبز وسلامت محور | رمزارزهاي جهان‌روا | · تعريف الزامات اقليمي و استانداردگذاری صنعت استخراج رمزارز در كشور · هدایت وراهبری استخراج رمزارزها به سمت توسعه شبکه تولید،انتقال وتوزیع برق کشور · اصلاح تعرفه برق مصرفی به جهت ایجاد انگیزه مشارکت در تولید برق مورد نیاز استخراچ رمزارزها · رصد مستمر و شناسايي استخرهاي استخراج مستقر در كشور |
[1] Small Medium Enterprise (SME)
مراجع
[1] امامیان سیدمحمدصادق، ذوالفقاری امیراحمد، محمدزاده احسان، زمانیان مرتضی(1397) نظام ملی تنظیم گری، مفهوم تنظیم گری و ارتباط آن با نظام حکمرانی؛ دفتر مطالعات اقتصاد بخش عمومی (گروه مدیریت و تشکیلات) مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی
[2] خليلي شوريني، سیاوش(1390) روش‌های پژوهش آمیخته (با تاکید بر بومی‌سازی)،تهران: انتشارات یادواره کتاب، صفحه 204
[3] PwC Global Crypto Regulation Report (2023)
[4] Blandin Apolline, Sofie Cloots Ann, Hussain Hatim, Rauchs Michel, Saleuddin Rasheed, Grant Allen Jason, Zhang Bryan, Cloud Katherine (2020), The Global Cryptoasset Regulatory Landscape Study, Cambridge Centre for Alternative Finance, University Of Cambridge
[5] Hammond Susannah, Ehret Todd, Cryptocurrency Regulations by country(2022), Thomson Reuters
[6] Girasa Rosario, Regulation of Cryptocurrencies and Blockchain Technologies (National and International Perspective(2023), Second Edition, ISSN 2662-5083 ISSN 2662-5091 (electronic) Palgrave Studies in Financial Services Technology ISBN 978-3-031-21811-8 ISBN 978-3-031-21812-5 (eBook) https://doi.org/10.1007/978-3-031-21812-5 Pleasantville, USA
[7] N. Dewey Josias(2023), Blockchain & Cryptocurrency Regulation, Global Legal Groupe, Fifth Edition
[8] مهدوی امیرحسین (1402) تجربیات کشورها در تنظیمگری رمزدارایی‌ها مرکز همکاریهای تحول و پیشرفت ریاست جمهوری اندیشکده دینا
[9] Shehriyar Antia, Taimur Hyat, Jakob Wilhelmus(2022), Cryptocurrency Investing, Powerful Diversifier or Portfolio Kryptonite? Konrad-Adenauer-Stiftung. http://www.kas.de/web/rspa/home
[10] Zekarias Mathewos (2022), Stakeholder Viewpoints on Cryptocurrencies, Master’s Thesis, International Business Management,ARCADA
[11] متقی دستنایی افشین، کولیوند خلیل،گلثومیان حمیدرضا (1402) سناریوهای فراروی حکومتها با ورود رمزارزها به جریانات مالی و پولی آنها، تهران: فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی دانشگاه تهران
[12] عابدینی وحید (1402) چارچوب حکمرانی زیستبوم رمزدارایی‌ها، قم: اندیشکده دینا و تهران: مرکز همکاریهای تحول و پیشرفت ریاست جمهوری
[13] زارع علیرضا (1401) بررسی جایگاه رمزارزها در تجارت جهانی با نگاهی بر رویکرد سازمان‌های بین‌المللی و ایران، تهران: فصلنامه تحقیقات نوین میان‌رشته‌ای حقوق دوره دوم، شماره سوم، پاییز ،88-102
[14] مهشید شاهچرا، ماندانا طاهری، مرجان فرجی (1402)چهارچوب مقررات‌گذاری رمزارزها در ایران: بررسی رویکردهای بین‌المللی و ارائه پیشنهاد، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، صفحه 3
[15] نظیفی چندرابی محمد و بایرام‌زاده سونا (1402) شناسایی سناریوهای آینده رمزارزها در ایران، نشریه تحقیقات نوین مدیریت خاتم، دانشگاه خاتم دوره 2، شماره 2، صفحات 1 الی12
[16] ایبنا (1403) شبکه خبری اقتصاد و بانک ایران
[17] شاهچرا مهشید ، طاهری ماندانا ، فرجی مرجان (1400) چهارچوب مقررات‌گذاری رمزارزها در ایران: بررسی رویکردهای بین‌المللی و ارائه پیشنهاد، تهران: پژوهشکده پولی وبانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
[18] دبیرخانه شورای عالی و مرکز ملی فضای مجازی (1399)، سیاستها و تکالیف توسعه رمز پول بانک مرکزی ج.ا.ا و ساماندهی رمزارزها
[19] تصویبنامه شماره 151455/ت59368ه مورخ23/8/1401 هیئت وزیران (1401)، آیین‌نامه استخراج رمزدارایی‌ها
[20] بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران – معاونت فناوریهای نوین (1397) الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها.
[21] تصویب نامه شماره58144/ت55637ه مورخ13/5/1398 هیئت وزیران جمهوری اسلامی ایران
[22] تصویب نامه شماره581455/ت59368ه مورخ22/8/1401 هیئت وزیران جمهوری اسلامی ایران
[23] تصویب نامه شماره90502/ت61400ه مورخ25/5/1398 هیئت وزیران جمهوری اسلامی ایران
[24] شورای عالی فضای مجازی (1403) پیش‌نویس نظام‌نامه رمزارز (اعم از رمزارز ملی و ساماندهی رمزارزهای جهان‌روا
[25] تصویب نامه شماره151455/ت59368ه مورخ23/8/1401 هیئت وزیران جمهوری اسلامی ایران
[26] شرکت مشاوره مدیریت ایلیا (1400)،رمزارزها و فرصت تاریخی کشور ما، ایران، تهران
[27] فرازمند عاطفه، عرب‌سرخی ابوذر، آقایی محسن، آزادوار نجمه (1400) ارایه چارچوب مفهومی شناسایی وتحلیل ذینفعان و بازیگران اکوسیستم رمزارز، فصلنامه امنیت دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی،سال یازدهم، شماره چهلم، صفحات 245 الی276
[28] تفضلي، طلا؛ عرب‌سرخي، ابوذر؛ غفاري، فريبا؛ بحرالعلوم، مرجان (1399) زنجيره بلوکي-مفاهيم پايه،کاربردها، تهديدها و مخاطرات امنيتي. تهران: انتشارات آواي قلم، صفحه 21
[29] مظفری‌فرد، مجتبی؛ حمزه، رها؛ شکاری، لیلا؛ پرورده، راضیه؛ دیهول، مریم (1397) مقدمه‌ای بر زنجیره بلوک، شرکت شبکه الکترونیکی پرداخت کارت(شاپرک) ، صفحه 18
[30] وان لین وانگ، آریس(1398). مترجمین (علیرضا نواب‌پور، محمدرضا قدوسی)، اقتصاد کریپتو بلاکچین، رمزارز و اقتصاد توکن چگونه دنیای مالی را دگرگون می‌کنند، انتشارات راه پرداخت، ایران، تهران، صفحه 37
[31] موگایار ویلیام (1397) کسب وکار بلاکچین استفاده از نسل بعدی فناوری اینترنت، از حرف تا عمل. ترجمه پیمان رحمانی. تهران: انتشارات راه پرداخت، صفحه 42
[32] نوري، مهدي؛ نواب پور، عليرضا(1397) مقدمه اي بر تنظيم گري رمزينه ارزها در اقتصاد ايران (ويرايش اول). تهران:گزارش دفتر مطالعات اقتصادي گروه بازارهاي مالي مرکزپژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي.
[33] شاکری، محمد علی؛ خوشخو، مهدی (1398) پدیده رمزارز، مخاطرات، فرصتها و نحوه سیاستگذاری، گزارش معاونت علمی‌پژوهشی پژوهشکده تحقیقات راهبردی گروه پژوهش‌های اقتصادی دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، صفحه 4
[34] گل محمد، هومن (1399). رمزارزها در ایران؛ الزامات وضوابط حوزه رمزارز، نشریه الکترونیکی وینداد
[35] نپوري‌زاده بهنام (1388) سناریو ابزاري براي تصمیم گیري بلندمدت- آینده‌پژوهی مفاهیم، روشها- انتشارات: مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی-مرکز آینده پژوهی علوم و فناوري دفاعی
[36] شورایعالی فضای مجازی(1401) سند راهبردی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی، اهداف واقدامات کلان، شماره103554
[37] شورایعالی فضای مجازی(1398) طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات
[38] ابلاغیه دولت سزدهم (1400) سند تحول دولت مردمی، شماره158483
[39] ابلاغیه مقام معظم رهبری (1384) سیاستهای کلی اصل ۴۴ قانون اساسی
[40] مصوبه هیئت محترم وزیران(1387) سند راهبردی ﻧﻈﺎم ﺟﺎﻣﻊ ﻓﻨﺎوری اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺸﻮر
[41] مرکز ملی فضای مجازی(1403)پیش نویس سند نظام نامه رمزارز اعم از ایجاد رمزارز ملی وساماندهی رمزارزهای جهان روا، شماره100021
[42] C.h.lawashe (1975), A Quantitive Approach to Content Validity, Purdue Universit, 563-575.