چالش های نظام نظارت و ارزیابی دانشگاه های ایران: مروری نظام مند

چکیده مقاله :

 آموزش عالی نظام تولید، انتقال و کاربرد دانش هر کشور را تشکیل می‌دهد و ایجاد سازوکار لازم برای نظارت و ارزیابی موجب کارآمدی و اثربخشی آموزش عالی می‌شود. با وجود تلاش‌های انجام شده، هنوز ساختار ملی مناسبی برای نظارت و ارزیابی نظام آموزش عالی ایران وجود ندارد. هدف این پژوهش شناسایی و تحلیل نظام‌مند چالش‌ها و مشکلات نظارت و ارزیابی دانشگاه‌های دولتی و غیرپزشکی ایران در بازه سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۲ است.

روش پژوهش مرور نظام‌مند بوده و داده‌ها از ۷ پایگاه اطلاعاتی معتبر گردآوری شد. پس از غربالگری و انتخاب نهایی، ۳۳ مطالعه مرتبط مورد تحلیل قرار گرفت. در گام نخست ۲۲۱ کد باز از متون منتخب استخراج شد و سپس طی فرایند کدگذاری محوری و انتخابی، این کدها در قالب ۲۶ کد محوری و نهایتاً ۸ دسته اصلی سازمان‌دهی گردید.

یافته‌ها نشان داد مهم‌ترین چالش‌ها شامل ضعف در استانداردسازی و شاخص‌سازی، ناکارآمدی در فرایند اجرا و بهره‌گیری از نتایج، محدودیت‌های منابع انسانی، ضعف در سیاست‌گذاری و راهبرد، کمبود زیرساخت‌های اطلاعاتی، نارسایی در طراحی ساختار کلان، ضعف فرهنگ‌سازی و مشارکت ذی‌نفعان، و گسست در هماهنگی سازمانی است. در این میان، «فقدان انسجام در الگوها و فرآیندهای ارزیابی» و «عدم بهره‌گیری از نتایج ارزیابی» بیشترین بسامد را داشته‌اند.

نوآوری پژوهش حاضر در آن است که برای نخستین بار یافته‌های بیش از یک دهه پژوهش‌های داخلی در این زمینه را به‌صورت نظام‌مند گردآوری کرده و با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی، تصویری جامع و دسته‌بندی‌شده از چالش‌های پایدار نظام نظارت و ارزیابی آموزش عالی ایران ارائه می‌کند. نتایج این پژوهش می‌تواند مبنایی برای سیاست‌گذاران در جهت به‌روزرسانی رویکردهای ارزیابی، سرمایه‌گذاری در منابع انسانی و ایجاد نهادهای حرفه‌ای باشد تا اصلاح و تحول در این حوزه امکان‌پذیر گردد

چکیده انگلیسی :

Higher education constitutes the system of producing, transferring, and applying knowledge in every country, and establishing the necessary mechanisms for monitoring and evaluation enhances its efficiency and effectiveness. Despite the efforts made, there is still no appropriate national structure for monitoring and evaluating the higher education system in Iran.

The present study aims to systematically identify and analyze the challenges and problems of monitoring and evaluation in Iran’s public non-medical universities during the years 2011 to 2023. The research method was a systematic review, and data were collected from seven reputable databases. After screening and final selection, 33 relevant studies were subjected to content analysis. In the first stage, 221 open codes were extracted from the selected texts, which were then organized into 26 axial codes and finally consolidated into eight main categories.

The findings indicated that the most important challenges include: lack of standardization and benchmarking, inefficiency in implementation and use of results, challenges in human resources, weaknesses in policymaking and strategic direction, limited information infrastructures, shortcomings in macro-structural design, insufficient culture-building and stakeholder engagement, and organizational fragmentation. Among these, the two most frequent were “lack of coherence in evaluation frameworks and processes” and “underutilization of evaluation results.”

The novelty of this study lies in the fact that, for the first time, it systematically synthesizes over a decade of domestic research in this area and, through qualitative content analysis, provides a comprehensive and structured picture of the persistent challenges of monitoring and evaluation in Iran’s higher education system. Based on these results, updating evaluation policies, investing in human resources, and developing professional institutions can serve as a basis for reform and transformation in this domain

منابع و مأخذ:

- آزادی احمدآبادی، قاسم. (۱۳۹۹). واکاوی نقش نهادهای ارزیابی علم، فناوری و نوآوری کشور و پیشنهاد نظام جامع پایش و ارزیابی. رهیافت. ۷۷، ۱۴۰-۱۲۴.
- آواری،‌ سلیمان، حیدری،‌ شهریار. (۱۴۰۱). بررسی عملکرد هیئت های نظارت و ارزیابی استانی از نگاه مسئولان نظارت و ارزیابی استانی دانشگاه فرهنگیان. مدیریت دانشگاهی، ۱ (۴)، ۱۵۵-۱۳۰.
- اکبری، حسین، روشنی، رضا، و اسکندری، مهرداد. (۱۳۹۹). آسیب شناسی نظام ارزشیابی و تضمین کیفیت آموزش( مطالعه موردی دانشگاه افسری امام علی(ع)). علوم و فنون نظامی. ۱۶ (۵۲). ۱۳۸-۱۰۷.
- بازرگان، عباس. (۱۳۸۰). ارزشیابی آموزشی: مفاهیم،الگوها و فرآیند عملیاتی، تهران: انتشارات سمت.
- بازرگان، عباس. (۱۴۰۰). بازاندیشی درباره ارزیابی مستمر کیفیت در آموزش عالی ایران: ضرورت تقویت نهادهای ملی و بازنگری چارچوب ارزیابی. پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، ۲۷(۴)، ۲۳-۱.
- بازرگان، عباس، و فراستخواه، مقصود. (۱۳۹۶). نظارت و ارزشیابی در آموزش عالی. تهران: انتشارات سمت.
- پروین، احسان، و ریگی، عاطفه. (۱۴۰۲). بررسی انتقادی نظام ملی نظارت و ارزیابی در آموزش عالی ایران: ارائه پیشنهادات سیاستی مطلوب. پژوهش در نظام‌های آموزشی. 17(60)، ۱۰۸-۹۴.
- جعفری، مصطفی، نوری، سیامک، و طالبی، داود. (۱۳۹۰). تحلیل عاملی شاخص های مؤثر در نظام جامع ارزیابی عملکرد آموزش عالی کشور. پژوهش های مدیریت منابع سازمانی. 1(1)، ۶۴-۴۳.
- جعفری ثانی، حسین، جعفریان راد، سیدمحمدجعفر، و شاهسون، زهره. (۱۳۹۷). چالش ها و مشکلات تضمین کیفیت آموزش عالی با تاکید بر دانشگاه¬ها و مراکز آموزش عالی دولتی ایران. نخستین همایش بین المللی و دوازدهمین همایش ملی ارزیابی کیفیت در نظام های دانشگاهی.
- چوپانی، حیدر، حیات، علی اصغر، و زارع خلیلی، مجتبی. (1390). ارزیابی کیفیت در نظام آموزش عالی ایران؛ موانع، چالش ها و ارائه راهکارها. اولین همایش بین المللی مدیریت، آینده نگری، کارآفرینی و صنعت در آموزش عالی.
- حاتمی، جواد، و محمدی، رضا.(۱۳۹۲). طراحی سازمان ملی ارزشیابی، اعتبارسنجی و تضمین آموزش عالی. مطالعات اندازه گیری و ارزشیابی آموزشی. 3(3). ۱۷۴-۱۴۵.
- حاتمی، جواد، محمدی، رضا، و اسحاقی، فاخته. (۱۳۹۰). چالش ساختارسازی برای نظارت و ارزشیابی کیفیت در آموزش عالی ایران. پنجمین همایش ارزیابی کیفیت در نظام دانشگاهی.
- حاتمی، جواد، حسن¬زاده، محمد، و مرادی، حسین. (۱۳۹۵). ارتقای ساختار نظارت و ارزیابی در دانشگاه ها: تجربه دانشگاه تربیت مدرس. سومین کنفرانس ملی و دهمین همایش ارزیابی کیفیت در نظام های دانشگاهی. ۱۷۲-۱۶۱.
- حاتمی، داود، کمالی، حامد، و روشن، احمدرضا. (۱۴۰۲). مطالعۀ تجارب حکمرانی خوب در آموزش عالی کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی؛ درس‌مایه هایی برای آموزش عالی ایران. پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی. 29(1)، 161-186.
- حکیمی، وجیه، مهرام، بهروز، و آهنچیان، محمدرضا. (۱۳۹۳). آسیب‌شناسی طرح‌های ارزیابی درونی و راه‌های توسعه‌ اثربخشی آن (مطالعه‌ موردی: دانشگاه فردوسی مشهد. مطالعات برنامه ریزی آموزشی. 2(3)، ۳۴-۵.
- ذاکرصالحی، غلامرضا. (۱۳۹۸). آسیب شناسی نظام ارزیابی علم وفناوری در ایران. دومین کنفرانس بین المللی و سیزدهمین کنفرانس ملی ارزیابی کیفیت در نظام های دانشگاهی. شیراز, مرکز نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت دانشگاه شیراز.
- رحمانپور، محمد، یعقوبی، سلام، احمدی، سه‌¬رکاو، زمانی، بی بی عشرت. (۱۳۹۳). بررسي شاخص هاي اعتبارسنجي نظام هاي آموزش عالي: با تأكيد بر رتبه بندي آن ها. نامه آموزش عالی. ۷ (۲۶)، ۴۷-۱۱.
- رشیدی، زهرا. (۱۳۹۷). تحليل وضعيت كيفيت آموزشي در دانشگاه هاي ايران و ارائه راهكارهايي براي بهبود آن. تهران, موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی.
- زمانیان، سحر، کلانتری دهقی هانیه، خاکپور، عباس، و محمدی، رضا. (۱۳۹۹). کاربرد ارزیابی درونی برای بهبود کیفیت گروه‌های آموزشی (مورد مطالعه: گروه آموزشی علوم تربیتی دانشگاه ملایر). نامه آموزش عالی. 13(52)، ۶۹-۳۵.
- ساعدموچشی، لطف‌ا...، و عزیزی، نعمت اله. (۱۳۹۹). تحلیل ابعاد کمی و کیفی سیاست گذاری نظام آموزش عالی ایران." سیاست‌های راهبردی و کلان. 8 (29)، ۱۸۴-۱۶۶.
- سراجی، فرهاد، معروفی، یحیی، و رازقی، طاهره. (۱۳۹۳). شناسایی چالش های ارزشیابی از آموخته های دانشجویان در نظام آموزش عالی ایران. مطالعات اندازه گیری و ارزشیابی آموزشی. (4)، ۵۴-۳۳.
- شاهسون قره غونی، زهره، بذرافشان¬مقدم، مجتبی، مهرام، بهروز، و امین¬خندقی، مقصود. ( ۱۳۹۵ الف). رویکرد نظارتی در ارزیابی آموزش عالی: چالش ها و راهکارها. سومین کنفرانس ملی و دهمین همایش ارزیابی کیفیت نظام های دانشگاهی.
- شاهسون قره غونی، زهره، بذرافشان مقدم، مجتبی، مهرام، بهروز، و امین خندقی, مقصود. (۱۳۹۵ ب). فراارزیابی از برنامه های هیات نظارت و ارزیابی آموزش عالی استان خراسان رضوی در مرحله طرح (واکاوی تحلیلی در فاصله انتظارات مطلوب تا وضعیت موجود). سومین کنفرانس ملی و دهمین همایش ارزیابی کیفیت نظام های دانشگاهی.
- عباسپور، عباس، مجتبی زاده، محمد، ملکی، حسن، و فراستخواه، مقصود. (۱۳۹۴). طراحی الگوی اعتبارسنجی و تضمین کیفیت برای نظام آموزش عالی ایران به شیوه ی نظریه ی زمینه ای. پژوهش های رهبری و مدیریت آموزشی. ۱ (۴)، ۵۳-۲۱.
- قربانی، رضا، عباسیان، حسین، آراسته، حمیدرضا، و زین آبادی، حسن رضا. (۱۴۰۰). ارزشیابی اثربخشی آموزش در دانشگاه افسری امام علی (ع) بر اساس الگوی EFQM.. علوم و فنون نظامی . ۱۷ (۵۷)، ۱۸۹-۱۶۱.
- کیایی طالقانی، ناهید، زین آبادی، حسن رضا، آراسته، حمیدرضا، و عباسیان، حسین. (۱۳۹۸). تأملی بر علل مؤثر بر بروز کژ کارکردهای پژوهش در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی ایران. آموزش عالی ایران. ۱۱(۱)، ۶۶- ۳۹.
- گزارش اولویت¬های پیشنهادی نظام آموزش عالی و تحقیقات در برنامه هفتم توسعه. مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی.‌ آذرماه ۱۴۰۰.
- گزارش الزامات سیاستی استقرار نظام تضمین کیفیت درآموزش عالی و پژوهش کشور. مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی. فروردین ۱۴۰۱.
- لطفی پورسبزی، پیمان، قورچیان، نادرقلی، آراسته، حمیدرضا، و سیاری، حبیب الله. (۱۳۹۵). ارائه ی ملاک های ارزیابی دانشگاه علوم دریایی امام خمینی(ره). آموزش علوم دریایی. 3(1)، ۴۲-۲۸.
- لطفی¬پورسبزی، پیمان، قورچیان، نادرقلی، آراسته، حمیدرضا، و سیاری، حبیب الله. (۱۳۹۸). ارائه ی مدلی برای ارزیابی دانشگاه علوم دریایی امام خمینی(ره). آموزش علوم دریایی. ۱۶، ۳۱-۱۲.
- محمدی، رضا، و اسحاقی، فاخته. (۱۳۹۸). تأکید بر ارزیابی و اعتبارسنجی کیفیت در نظام آموزش عالی ایران در راستای اسناد بالادستی )اقدامات، چالش¬ها و راهبردها(. رهیافت. ۷۳، ۲۷-۱۳.
- محمدی، رضا، زمانی فر، مریم، صادقی مندی، فاطمه. (۱۳۹۵). ارزشیابی و تضمین کیفیت در آموزش عالی فرآیند داوطلبانه یا اجباری؟ مطالعات اندازه گیري و ارزشیابی آموزشی. ۶(۱۴)، ۲۰۱- ۱۶۵.
- مرادی، شیما، جنوی، المیرا، و پاکزاد، مهدی. (۱۳۹۹). پایش و ارزیابی وضعیت آموزش عالی ایران بر مبنای اسناد بالادستی کشور. رهیافت. ۳۰(78)، ۱۹-۱.
- مرادی پور ، حجت اله، نیستانی، محمدرضا، و شرنجانی، مجتبی. (1397). ارائه الگوی مناسب در نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت پژوهش و فناوری. دوازدهمین همایش ملی ارزیابی کیفیت در نظام های دانشگاهی.
- مطلبی‌فرد، علیرضا، آراسته، حمیدرضا، نوه ابراهیم، عبدالرحیم، و عبدالهی، بیژن. (1395). واکاوی عوامل موثر بر شکل‌گیری و توسعه کژکارکردی‌های آموزشی عالی در ایران. مدیریت و برنامه ریزی در نظام‌های آموزشی. 17(9)، ۴۰-۹.
- نظرزاده زارع، محسن، مردانی، امیرحسین، عباسی، حبیبه، و عباسی، زهرا. (۱۳۹۳). چالش های موجود در ارزیابی درونی مورد گروه¬های آموزشی علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه های دولتی ایران. کتابداری و اطلاع‌رسانی. 17(2)، ۷۴-۵۱.
- نوروزی چاکلی، عبدالرضا، و عبدی، ساجده. (۱۳۹۹). چالش¬ها، مسائل و الزامات ساختاری پیاده سازی نظام ملی ارزیابی اثر بخشی علم، فناوری و نوآوری. رهیافت. 30(1)، ۱۰۶-۸۹.
- Aziz, Sh., Mahmood, M. and Hina, S. (2021). Quality Enhancement: Educational Monitoring and Evaluation at Higher Level. Research Journal of Social Sciences & Economics Review. 2(1): 28-39.
- Cao, C. Wei, T. Xu, S. Su, F. and H. Fang (2023). Comprehensive evaluation of higher education systems using indicators: PCA and EWM methods. Humanities and Social Sciences Communications. 10 (1). 432–444.
- Leihy, P. Salazar J.M. (2017). The moral dimension in Chilean higher education’s expansion. Higher Education. 74(1):147–161.
- Van Mol, C. Caarls, K. and Souto-Otero, M. (2021) International student mobility and labour market outcomes: an investigation of the role of level of study, type of mobility, and international prestige hierarchies. Higher Education. 82(6):1145–1171.